‘Sekiz bin Uygur yazması Berlin’de’

Seray Şahinler - Yeditepe Üniversitesi Tarih Kısmı Lideri, Türk Tarihi Uzmanı Prof. Dr. Ahmet Taşağıl, Uygurlara ilişkin 10 bin el yazması yapıtın sekiz bininin Berlin’de olduğunu söyledi. Taşağıl; hukuk, mimari, sanat, kaya fotoğrafları alanındaki el yazmalarının Batılı seyyahlar tarafından sandıklarla Avrupa’ya kaçırıldığına ve bugün lisan bilimciler tarafından Avrupa’da incelendiğine dikkat çekti.

Uygurların tarihi seyrinde 10 bin yapıtın yurt dışına götürülmesinin perde gerisinden nasıl bir süreç var?

Uygurlar, 745 yılında kendi bağımsız kaanlıklarını kurdular, 100 yıl yaşadı. 840 yılında Kırgızlar tarafından devletleri yıkılınca ikiye bölündüler. Bir kesim Gansu bölgesine gitti ve burada Budizmi seçerek Sarı Uygurlar olarak uzun soluklu bir devlet kurdular. Siyaseten çok varlık gösteremeseler de büyük devletlere bağlanarak varlıklarını sürdürdüler. Günümüzde hâlâ tıpkı bölgedeler. İkinci küme ise bugünkü Doğu Türkistan’daki Turfan bölgesine yanlışsız gittiler, orada eserler vermeye çalıştılar. Onlara ilişkin İslam öncesi Türk tarihinde maddi kültür ögeleri, sanat yapıtları, mimari alanlar gibi yapıtları görme imkânımız oldu. Tapınaklar, mimari eserler, kaya fotoğrafları üzere çok hoş kültür eserleri meydana getirdiler. Bunun yanında Budizm’den ve Maniheizm’den ötürü çok sayıda Uygur lisanında ilahi ve hukuka, günlük toplumsal hayata dair evraklar yazdılar. Daha sonra İdikut Uygur Hanlığı, Moğollara bağlandı ve ortadan kalktı. O bölgedeki mahallî devletçikler ise 1750’lere kadar bağımsızlığını sürdürdüler, Müslüman olduktan sonra da farklı kültürlere geçtiler. 19. YY sonlarına hakikat Fransız, İsveç, Alman, Macar üzere çok sayıda Batılı seyyah buradaki yazmaların birçoklarını toplayıp Avrupa’ya götürdü.

 Avrupa’da yüklü olarak nerelere dağıldıklarını görüyoruz?

Londra’daki British Muesum’da, Paris’teki müzelerde görülebilir. St Petersburg’ta da var ancak çoğunluğu Berlin’de. Sayılar her vakit tartışılabilir ancak sekiz bini Berlin’deki Turfanforschung’ta. Oradakileri gördüm. Yazmaların birden fazla ilahi oldukları için daha çok lisan araştırmacıları çalışıyor. Bunlarla birlikte Uygur kültür tarihini, Türkler’in Budist olduktan sonraki kültürel hayatlarını öğrenme imkânımız bulunuyor. Berlin’deki birtakım müzelerde ise kültür yapıtlarını görebilirsiniz. Mesela duvar yapıtları üzere çok ikonik çalışmalar var.

Batılı seyyahların yazmaları götürme süreci nasıl başlıyor? Yapıtların tespiti ve kaçırılışı nasıl olmuş?

Bölgedeki rahiplerle görüşüyorlar. Zira eserler tapınaklarda, Budist manastırlarında gizli. Onları bir halde ikna edip katırlarla Himalaya Dağları’ndan taşıyorlar ve Avrupa’ya taşıyorlar. 1903 yılında Orenstein, Dunhuang’tan 200 sandık el yazması götürüyor. Orası çöldür. Çok güç kaidelerde 200 sandık el yazmasını Londra’ya taşımışlar. Bu eserler yalnızca Uygurca değil. Aralarında Brahmice, Toharca, Tibetçe eserler de var. Bunları toplayıp British Museum’a götürmüşler.

Kaçırılma süreci hangi yıllara tarihleniyor?

1890’larda başlıyor, 1930’lara, İkinci Dünya Savaşı’na kadar gidiyor. 50-60 yıl içerisinde götürüldüğünü biliyoruz.

Türk tarihi için bu yazmaların ehemmiyeti nedir?

Türklerin tarım, iktisat, hukuk, mimari alanda kendilerini nasıl geliştirdiklerini görüyoruz. Binlerce evrak ve yapıttan bahsediyoruz. Fransa, İtalya, İngiltere bu alanda çok kıymetli çalışmalar yapıyor. Son vakitlerde Japon bilim insanları da dokümanları okuyup üzerinde çalışmaya başladı. Çok düzgün kaynaklar bunlar.

Aralarında bilinen en eski, en kıymetli eser hangisi sizce?

“Altun Yaruk” vardır, bence o. Ünlü bir seyahatnamenin Uygurcası da var ortalarında, Budist tabir kitaplarını görüyoruz. Binlerce fevkalade eser var; dilci arkadaşlar üzerinde çalışıyor.

İslamiyet’i kabul ettikten sonra ne çeşit eserler ekleniyor bu yazmaların ortasına?

Uygurlar, Karahanlılar devriyle birlikte çok uzun süreçte Müslüman oldular. Birtakım beyefendilerin ya da hükümdarların Müslüman olduğunu, ondan sonra yerine geçenin tekrar Budizm’e döndüğünü görüyoruz. “Kutadgu Bilig”, “Divan-ı Lügati’t Türk”tür bizim için değerli. “Kutadgu Bilig” de 1825’te Berlin’de bulunmuştur. Uygurların Müslüman olduktan sonra Batı Türkistan’la ilişkisini görüyoruz. Kültür alışverişi de oluyor ve eserler kaybolmuyor. “Dede Korkut”, “Kutadgu Bilig”; Vatikan Kütüphanesi’nde bile var.

Sömürgecilik siyaseti

Son yıllarda yasa dışı yollarla kaçırılan tarihî birçok eser ve doküman için dönüş süreci başladı. Biz de bu mevzuda kıymetli dönüşler alıyoruz. Yapıtların ilişkin oldukları yerde olmasını önemseyen bir ülkeyiz. Uygur yazmalarının akıbeti nasıl olmalı sizce, neler yapılabilir bu hususta?

Bence Avrupa’da bunlar yeterli korunuyor. Orada bulunmaları makus değil. Tekrar ülkeye gönderilmeleri kelam konusu olunca Çin vs alakaları devreye giriyor, bence sorunlu işler. Yazma eserler şu an bulundukları yerde kalmalı. Lakin alışılmış ki kökünde sömürgecilik siyaseti var. 19 YY sonunda Avrupalı zenginlerin seyyahları finanse etmesiyle birlikte Doğu’nun gizemini, egzotik hâllerini öğrenme meraklarını görüyoruz. Teknik olarak baktığımızda ise şu an yapıtların çok düzgün korunduğunu söylemek mümkün. Fakat natürel ki gönül isterdi bunlar kendi yerlerinde bulunsun.