Sanata temkinli bakış

Sanat tarihinin ‘cebelleştiği’ en büyük soru-cevap sarmalı “Geleceğin Sanat Eseri” tabiri olabilir. Bu, operaları ile tanınan Alman müellif, bestekar, tiyatro yöneticisi, müzik teorisyeni Richard Wagner’ın (1813-1883) aynı isimli kitabının da başlığıydı. Wagner’e ait çalışma, ilk defa Çağatay Ünaltay’ın Türkçesiyle Alfa Yayınları’nın Araştırma serisinin 282’nci yayını olarak basıldı. Ünaltay, yapıtın, Leipzig Otto Wigand Basımevi 1850 tarihli ilk baskısından faydalandı. Biz de sanatçı İnci Eviner ve çalışmalarını Almanya’da sürdüren Hasret Günyol ve Mustafa Kunt ikilisi ile, Wagner ve kitabının 21’nci yüzyıla bıraktıklarını yorumladık.

Wagner’in ‘bütüncül sanat eseri’ fikri bugünün sanatına ne kadar âlâ, ne derece makus ilham verdi?

Özlem Günyol – Mustafa Kunt: Günümüzde her şey sanatın gereci olabilir. Bu manada, sanatsal söz araçları çeşitlendiler, birbirlerinin içerisine girdiler ve düşünsel bir estetik yaratımının modülü oldular. Sanatçı gerecinden bağımsızlaştı. Bu nedenle gerecin çizdiği sonlar artık bizim için geçerli değil. Hudutlar kalkınca bir medyumda mükemmelliğe ulaşma tasası da resen yok oldu. Wagner’in bu (Gesamtkunstwerk) kavramı farklı disiplinlerin bir aradalığından ortaya çıkan tesirle ilgilenir.

Wagner’in daima halktan yana hal aldığı, metinlerinden de dikkatimizi çekiyor. Bu eserindeki ‘miting konuşması’ gibi ifadeler hakkında fikriniz nedir?

Wagner’in söylemlerinde ‘Halk’ kelimesi yalnızca olumlu ögelerle temaslı olarak kullanılır. Tüm olumsuz ögeler diğerlerinden gelir. Bu idealize edilmiş halk kavramı, neredeyse bir yarı ilah gibi iyilik/yaratıcılık yayar. Tüm büyük icatları yapanlar halktır. Lisanı yaratan halktır. Dini yaratan halktır. Devleti yaratan halktır. Halk yaratıcıdır. Lakin halk insanlardan oluşur. Ve beşerler hem olumlu hem de olumsuz tüm ögeleri içerir. Zaafları vardır, yanlışlar yapar, acımasızdır. Hasebiyle şayet insan tüm bu şeylerin yaratıcısıysa, o vakit zıttı olan şeylerin de yaratıcısıdır. Halk kendi celladını yaratmış, yarı ilah yarı ayaktakımıdır. Tanrımsı insandır.

İnci Eviner: Wagner, hâlâ tartışmaların odağı

“Günümüzdeki tanımla disiplinler ortası sanat, Wagner’de sanat, dans, şiir ve tone (müzik) birleşiminden oluşan ve toplumsal birliğin sembolik formlarla tabir edilmesidir. Gesamtkunswerk kavramını düşünürken (ressam) Anselm Kiefer’in ‘Parsifol’dan nasıl etkilendiğini hatırladım. Wagner ve Kiefer alakası hakkında yazılmış makalelere dönüp bir daha bakmak istedim. Ressam ve bestekar ortasındaki benzerlik aynı vakitte onların politik kişiliklerinden de kaynaklanıyor. Kiefer’in ilk devir Nazi selamı ile fotoğrafı ve Wagner’in antisemitik ifadeleri, epeyce tartışılmıştır.

Günümüzde, sanatta olumlu ayrımcılık epey yaygın. Bu yaklaşım, şimdiye kadar görülmezden gelen, ötelenen azınlıklara kendilerini temsil imkanı sağlarken başka yandan bu yaklaşımın Batı tarafından yeni bir ‘ehlileştirme’ yolu olduğunu düşünenlerin sayısını küçümseyemeyiz. Bu mevzudaki baş karışıklığının politik kimliklerin çatışmalara yol açtığı bir dünyada, bu kimliklerin hudutlarını sertleştirmenin de ne kadar hakikat olduğunu, tam da bugün düşünmek durumundayız.”