Galatasaray’daki ‘istikrar caddesi’

Evrim Altuğ - 29 Ekim 1923 - 29 Ekim 1924: “Cumhuriyet’in Birinci Yılı”, İstanbul Beyoğlu Galatasaray’daki İstiklâl Caddesi üzerindeki Yapı Kredi Kültür Sanat Merkezi’nin birinci katında, bayraklar, fotoğraflar, gazete ve ilanlar eşliğinde, birçok görülmemiş kareler ile yaşatılıyor.

Küratörlüğünü, araştırmacı ve koleksiyoner Cengiz Kahraman’ın üstlendiği stant, aktiflikle tıpkı ismi taşıyan; Banu İşlet, Binnur Mörel Büyükertan ve Eser Demirkan tarafından Yapı Kredi Yayınları’nca hazırlanan yaklaşık 410 sayfalık büyük uzunluk, arşivlik kuşe yayınla taçlanıyor. Emsal kitap, içerdiği çok sayıda hadise, portre ve sorun ile yüzüncü yılını kutladığımız Cumhuriyet’in birinci yılını günbegün, ay ay gözler önüne seriyor.

Cumhuriyet mefkuresinin birinci yılında kendi kendini nasıl deneyim ettiğine dair titiz bir görsel ajanda üzere işleyen, 3 Eylül’e kadar izlenebilen stant, ‘kızıl meydan’ında bulunan Atatürk fotoğrafları, tarihî konuşma ve tepe görüntüleriyle da duygusal tesirini artırıyor. Burada Cumhuriyet’in ilanı ve birinci yılı kutlamaları, Başkomutanlık Meydan Muharebesi’nin kazanıldığı Dumlupınar’da 30 Ağustos 1924’te yapılan büyük merasim ve 5-6 Ekim 1924’te İstanbul’un Kurtuluşu’nun birinci yıl kutlamaları sergi merkezine yerleşiyor.

Sergi bilhassa Cumhuriyet’in kültür, sanat, spor, moda, mimarlık, ticari ömür ve söz özgürlüğü üzere başlıklarla kendini nasıl gösterdiğine ait çarpıcı kanıtlar ihtiva ediyor. Aktiflik, Türkiye ulusunun Ulusal Mücadele’de yaşadığı geçim, sıhhat, kurtuluş kavgasıyla yaşadığı kuruluş sancılarının fevkalâde emeği ardında yeni kitapları, sinema sinemaları, oyunları, toplumsal faaliyetleri, periyodik mizah ve kültür sanat yayınlarıyla, hayata nasıl tutunmaya, geleceğini nasıl kutlamaya çabaladığını, her köken, her inançtan birçok birey örneğiyle ibret ve sevinçle teşhir ediyor.

Kadın hareketi

Dönemin muhalefetine, grevdeki ‘amele’lerine, afla salınan mahkûmlarına gözünü kapamayan bir tarafsızlık içeren stant, ‘sivil tarih’i bilhassa basının o günkü haber lisanı, sayfa nizamı, grafik anlatımı ile de yüzyıl sonra yaşatmak ismine, değerli bir vesile yaratıyor. Bu kutlu vakit seyahatinde elbette Reis-i Cumhur Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın yurt seyahatleri ile ülkenin yine inşası için başlatılan atılımlar de birinci yılın anlatısı içinde yer alıyor.

Sergileme tasarımı ve küratöryal iş birliğini Yeşim Demir Pröhl’ün yaptığı, proje uyumunu Binnur Mörel Büyükertan’ın üstlendiği kapsamlı stant, Bisav TSA Arşivi, İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, İ.Ü.OMAR Arşivi, Ulusal Kütüphane, Salt Araştırma, TÜSTAV ve Yapı Kredi Bankası Selahattin Giz Arşivi üzere kaynaklardan derlenirken etkinlik Burçak Cihan, Gökhan Akçura, Hovakim Seropyan, Ömer Faruk Şerifoğlu, Ömer M. Koç ve Selahattin Özpalabıyıklar üzere imzaların katkılarını da gerisine alıyor.

Bu kapsamda stantta örneğin, 1 Kasım 1923’te yeni kurulan Cumhuriyet’in birinci mecmuasının orjinal örneği, Taksim Meydanı’nda vaktiyle hizmet vermiş Sporting Palas’a ilişkin kareler, Pera İş Bulma Kurumu’na müracaat eden bir Türk bayanı ve süreçleri yapan iki Beyaz Rus bayanın karesi, gazeteci müellif Peyami Safa’nın 1922’de yayımlanan “Sözde Kızlar” romanının Kemal Sinema imzalı sinema versiyonundan görseller, Selanik’ten İstanbul’a 22 Kasım 1923’te gelen Verdun vapurunda yer alan 500 muhacirin fotoğrafı, Nâzım Hikmet’in babası Hikmet Nâzım’ın Aralık 1923’ten itibaren yayımlamaya başladığı “Sinema Postası” mecmuası üzere birçok ayrıntı, günümüze aktarılıyor.

Ziyaretçi defteri ve köşesinin de unutulmadığı stantta ayrıca haremlik selamlık adabına son vermiş bir İzmir atlı tramvayına, Haliç’in ticari tekne ve insan yoğunluğunu ispat eden devasa bir panoramaya,ya da 1923 Mart - Aralık ayları ortasında Belediye Köprüler Müdüriyeti’nce 10 ayda 452 bin lira gelirle düzenlenen Galata Köprüsü Geçiş Fiyatı Uygulaması’na da rastlanıyor.

Yine kültürel iklimin nabzını tutan meşhur “Akbaba” mecmuasının unutulmadığı yahut 30 Mart 1924’te “Taksim Kışlası’nı ucuza kapatmış Emlak Şirketi hakkında sözleşme yeterince arazi dahilindeki kimi cami ve mektep yerlerini terk etmediğinden sebepli hükümetin tahkikata başladığı” haberinin tekrar verildiği stant, bayan hareketinin yükselişine de devrin Karagöz ve kahvedeki bayanlar karesiyle kayıtsız kalmıyor. İstanbul’da açılmış Dans Mektebi’nin yahut Taksim Stadyumu’nun levhalarının tekrar canlandırıldığı stantta ayrıyeten, izleyiciler Seyyan Hanım’ın gramofonda çıtırdayan tango nostaljisi refakatinde, 5 kuruşa 500 lira ikramiye ile satılan, Mehmet Rauf’un dokuz sayı çıkardığı “Gelincik” mecmuasına de ulaşabiliyor.

Diş macunu, çamaşır mağazaları reklamlarıyla, İstanbul’daki hokey ve futbol maçı haberleriyle standın baş döndüren vizyonuna tanıklık ederken gözümüz bir orta, Cumhuriyet’in ikinci yılında basılmış “Papağan” mecmuası kapağına takılıyor. Hoş bir bayanla tasvir edilen Cumhuriyet’in omzunda duran ve Türkiye’yi temsil eden bir sevdalı erkek, bayana “Yaşasın Cumhuriyet” kapaklı yayında şunu söylüyor: “Ölürüm ben de senden ayrılmam!”

Galata Köprüsü, yayalara fiyatlıydı.

“Her şey çok olumlu ve optimist, biz de o havayla nefes aldık”

Sergi vesilesiyle buluştuğumuz küratör Cengiz Kahraman, Cumhuriyet’in birinci yılında gördüklerini özetlerken “Cumhuriyet’in birinci yılına baktığımızda büyük bir heyecan, coşku görüyoruz zira büyük bir savaştan, bir işgalden çıkılmış ve yeni bir hayat biçimi kuruluyor” diyor ve ekliyor: “Cumhuriyet’in ilan edilmesinin insanlarda ne kadar müspet bir tesir yarattığını görüyoruz. Biz, sergiyi yaparken de bunu gördük. Çok fazla karamsar bir şey yok. Her şey çok olumlu ve optimist görünüyor. Biz de o havayla nefes aldık.”

Kahraman, ortaya koydukları görünüme baktığında hissettiklerini ise şöyle lisana getiriyor: “İnsan hafızası bu türlü çalışıyor herhâlde, biz kendi şahsî tarihimize baktığımız vakit bile 20 sene önceyi o vakte nazaran değerlendirmiyoruz. Bugün baktığımızda her şey daha uygunmuş üzere geliyor. Kesinlikle nereden baktığınızla da ilgili. Kimisi için çok daha yeterli bir durumdayız; kimisi için o periyoda nazaran daha geriye gitmiş olabiliriz. O yüzden biz bu tıp yorumlar yapmak yerine, yalnızca göstermeyi tercih ediyoruz. Bizim stant ve kitaptaki maksat ve niyetimiz, yorumdan fazla o gün var olan farklı bakışları da göstermek. Kitapta çok farklı isimlerden değişik makaleler de göreceksiniz. O yüzden kitabı inceleyen, kendisi yorumlayacak.”